80 lat temu powołano Radę Pomocy Żydom „Żegota”
„Była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy” – pisał Władysław Bartoszewski (1922–2015), członek Rady Pomocy Żydom, uhonorowany po wojnie tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata (1965).
„Żegota” została powołana 4 grudnia 1942 r. w Warszawie, kontynuując misję społecznego Komitetu Pomocy Żydom, utworzonego kilka miesięcy wcześniej przez Zofię Kossak i Wandę Krahelską-Filipowiczową. Oznacza to, że organizacja ta powstała w okresie, gdy wysiedlanie Żydów z gett w okupowanej Polsce, czyli organizowane przez Niemców masowe wywózki do ośrodków zagłady, dobiegało już końca.
Działalność „Żegoty”, prowadzona do stycznia 1945 r., polegała głównie na wsparciu finansowym ukrywających się Żydów, organizowaniu dla nich kryjówek, pracy, fałszywych dokumentów. Wśród podopiecznych znajdowali się dorośli i dzieci.
Pierwszym przewodniczącym Rady Pomocy Żydom, w okresie od stycznia 1943 do lutego 1944 r., był Julian Grobelny (1893–1946). To właśnie jego wizerunkiem markujemy tegoroczną rocznicę powstania „Żegoty” (w galerii powyżej publikujemy portrety także innych, wybranych działaczy i działaczek ⤻).
Przeczytaj więcej: Zakładka tematyczna o Radzie Pomocy Żydom „Żegota” [uzupełnione wydanie] →
Nie sposób precyzyjnie określić, jaka była skala udzielanej przez „Żegotę” pomocy – ilu Żydów uratowano, niemożliwe do ustalenia jest to, w ilu przypadkach akcja ratunkowa okazała się skuteczna. Wiadomo, że „Żegota” dostarczyła swoim podopiecznym ok. 50 tys. fałszywych dokumentów. Początkowo z jej zapomóg finansowych korzystało trzysta osób, pod koniec 1943 – dwa tys., a latem roku 1944 – około czterech tysięcy.
Rada Pomocy Żydom, w przeciwieństwie do swojego poprzednika – społecznego Komitetu – podlegała bezpośrednio Polskiemu Państwu Podziemnemu, będąc w dyspozycji Delegata Rządu RP na Kraj. Miało to zapewnić finansowanie jej działalności przez rząd polski na uchodźstwie w Londynie.
„Żegota” jako organizacja również żydowska: premiery wydawnicze na portalu Polscy Sprawiedliwi, 4 XII 2022
„Można całą zinstytucjonalizowaną akcję »Żegoty«, przynajmniej w Warszawie, opisać jako akcję przede wszystkim organizacji żydowskich (około 70 proc.) i w mniejszych stopniu polskich (około 30. proc.)”, podkreślał dr Marcin Urynowicz.
Rocznica powstania Rady Pomocy Żydom to dla Muzeum POLIN doroczna okazja do przypomnienia historii członków i członkiń tej tajnej organizacji. Przez wiele lat 4 grudnia organizowaliśmy w Muzeum spotkania edukacyjne dla szkół. W 2014 r. z młodzieżą spotkał się Władysław Bartoszewski, ostatni żyjący członek „Żegoty”, a po jego śmierci ocalałe z Zagłady: w latach 2015–2018 Elżbieta Ficowska, w 2019 r. Katarzyna Meloch (w galerii powyżej prezentujemy zdjęcia z tych wydarzeń ⤻).
Tegoroczna, 80. rocznica powołania „Żegoty”, to dla nas szczególna okazja, by zwrócić uwagę na rzadko podejmowany dotąd wątek jej historii – udziału Żydów w działalności Rady. Wierzymy, że to właśnie Muzeum Historii Żydów Polskich powinno przypominać to szczególne doświadczenie – udzielanie pomocy Żydom przez innych Żydów, którzy sami musieli się ukrywać.
„Rada Pomocy Żydom miała strukturę federacyjną – żydowskie organizacje brały udział w jej działaniach na równoprawnych zasadach z organizacjami polskimi. Każda z nich wniosła do »Żegoty« własne kontakty i zasoby ludzkie – zarówno podopiecznych, jak i opiekunów”, pisała prof. Barbara Engelking we wstępie do zakładki tematycznej na portalu Polscy Sprawiedliwi: Żydzi udzielających pomocy innym Żydom po „aryjskiej stronie”.
Żydzi pełnili ważne funkcje w prezydium Rady Pomocy Żydom, np. jej przewodniczącym od sierpnia 1944 r. był Leon Feiner. Komórką „Felicja”, która obejmowała pomocą 1/5 wszystkich Żydów ukrywających się w Warszawie, kierował Maurycy Herling-Grudziński – żydowski adwokat, brat Gustawa, znanego po wojnie pisarza. Jednym ze stałych współpracowników Herlinga-Grudzińskiego był inżynier Marian Rzędowski:
„Jechał zatłoczonym tramwajem. Ręką, na której nosił zegarek, trzymał się uchwytu pod sufitem. Tramwaj szarpnął, pasażerowie powpadali na siebie, zegarek zniknął. Domyślił się, że to sprawka mężczyzny odwróconego plecami. Chwycił go za nadgarstek. Kiedy tramwaj dojeżdżał do przystanku, nachylił się: Wysiadamy, powiedział. Na zewnątrz zażądał zwrotu zegarka. Po latach wyjaśniał żonie, Zofii Rzędowskiej, dlaczego akcję przeprowadził cicho, na spokojnie. Chronił siebie i podopiecznych »Felicji«. Przewoził pieniądze dla Żydów ukrywających się po »aryjskiej stronie«. Wzywając pomoc, ryzykowałby kontrolę dokumentów – te były fałszywe – i rewizję, a przewoził duże sumy”.
Prawdopodobnie latem 1942 r. Rzędowski, wraz z matką Gustawą, wydostał się z getta warszawskiego. Po „aryjskiej stronie” dostarczał zapomogi finansowe ukrywającym się Żydom, choć sam też musiał się ukrywać ze względu na żydowskie pochodzenie.
Przedwojenny zegarek Rzędowskiego – świadek jego ukrywania się po „aryjskiej stronie” i konspiracyjnej działalności w „Żegocie” – znajduje się dziś w kolekcji Muzeum POLIN.
Przeczytaj więcej: Marian Rzędowski – współpracownik „Felicji” [premiera] →
Zegarek Rzędowskiego nie jest jedyną pamiątką związana z Radą Pomocy Żydom, która znajduje się w kolekcji Muzeum POLIN. W wystawie stałej prezentujemy fałszywe dokumenty Leona Feinera – kenkartę i świadectwo urodzenia, a także zachowane kwity komórki „Felicja” w depozycie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (zobaczysz je w galerii powyżej ⤻).
Więcej historii żydowskich działaczy i działaczek „Żegoty” prezentujemy w specjalnej zakladce tematycznej, której zawartość stale rozwijamy od 2021 roku.
40. rocznica wydania monografii Teresy Prekerowej: Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945
„Niejeden mniej by zrobił, a napisałby całą broszurę”, oceniał Władysław Bartoszewski postawę Teresy Prekerowej wobec Żydów. „To ciekawy przyczynek do jej stosunku do spraw z przeszłości, najmniejszego akcentu uzewnętrzniania [swoich] zasług”.
Teresa Prekerowa to nazwizko nierozerwalnie związane z „Żegotą”. Była redaktorką i historyczką – autorką pierwszej pracy monograficznej poświęconej Radzie Pomocy Żydom, którą Państwowy Instytut Wydawniczy opublikował w 1982 roku. Czytelnicy jej książki – należącej dziś do kanonu historiografii z zakresu stosunków polsko-żydowskich podczas Zagłady – zwykle nie wiedzą, że doświadczenie udzielania pomocy Żydom było także jej własnym. Nigdy się tym nie chwaliła, rzadko o tym mówiła. W 1985 r., dzięki świadectwom ocalałych Żydów, Teresa Prekerowa została uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
Z okazji 80. rocznicy powstania „Żegoty” i przypadającej także w tym roku 40. rocznicy wydania monografii Teresy Prekerowej na temat tej organizacji, pragniemy przybliżyć życiorys wybitnej badaczki. Historię udzielanej przez nią pomocy opracowała dr Aleksandra Namysło – redaktorka nowego, uzupełnionego wydania monografii Prekerowej (PIW, Warszawa 2020).
Przeczytaj więcej: „Jeśli nie wy, to ja”. Historia Teresy Prekerowej [premiera] →
Na tym nie poprzestajemy. 4 grudnia to data, która rozpoczyna cykl rocznic związanych z powołaniem Rady Pomocy Żydom. W roku 2023 obchodzić będziemy m.in. 80. rocznicę powstania odziałów terenowych „Żegoty” w Krakowie i we Lwowie (12 marca). Tym zagadnieniom poświęcimy nowe opracowania, których autorem będzie dr Bartosz Heksel, współautor wystawy czasowej „Żegota. Ukryta pomoc” w Muzeum Fabryka Emalia Oskara Schindlera w Krakowie (2017–2018).
Kim są współcześni Sprawiedliwi? Dyskusja ekspercka w Muzeum POLIN, 14 XII 2022
Przed nami trzecia, ostatnia dyskusja o polskich Sprawiedliwych w 2022 r., organizowana w ramach cyklu spotkań w Muzeum POLIN w związku z 80. rocznicą powołania „Żegoty”. 14 grudnia (środa) o godz. 19:30 zastanowimy się, wspólnie z ekspertami, kim są Sprawiedliwi w dzisiejszych czasach.
Obecnie istnieją międzynarodowe organizacje niosące pomoc potrzebującym, jest wsparcie rządu, NGO-sów, partnerów biznesowych. Nie brakuje osób prywatnych, które z potrzeby serca, kierując się empatią, chcą wspierać innych. Niekiedy jednak osoby pomagające spotykają się z ostracyzmem społecznym i wieloma trudnościami.
Rosyjska agresja na Ukrainę zjednoczyła Polaków z różnych środowisk. W tym samym czasie niesienie pomocy ofiarom kryzysu na granicy polsko-białoruskiej było jednak utrudnione i w wielu środowiskach spotykało się z niezrozumieniem. Od początku kryzysu uchodźczego w 2015 r. osoby pomagające uchodźcom spoza Europy mierzą się z różnymi problemami i sprzeciwem części społeczeństwa.
Do udziału w dyskusji zaprosiliśmy Katarzynę Winiarską, aktywistkę działającą na granicy polsko-białoruskiej; Marię Złonkiewicz ze Stowarzyszenia „Chlebem i Solą” i Igora Hórkowa, który koordynuje pomoc osobom uchodźczym z Ukrainy w Przemyślu. Spotkanie poprowadzi Michał Okoński – dziennikarz „Tygodnika Powszechnego”.
* * *
Powyższy tekst ukazał się w skróconej formie w Magazynie „Kontakt” oraz w największym polskim portalu historycznym „Histmag”, w ramach prowadzonych przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN działań promujących program publiczny Muzeum.
