16 lat temu odeszła Irena Sendlerowa

Redakcja, 12 maja 2024

Była jedną z najbardziej znanych polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Tytuł ten otrzymała w 1965 r. za zasługi z czasów II wojny światowej – działając w konspiracji wraz z grupą współpracownic, także w strukturach Rady Pomocy Żydom „Żegota”, prowadziła akcję ratowania dzieci żydowskich z getta warszawskiego. Jej działania były wyrazem postawy życiowej, którą wykazywała także przed wojną i po niej – była wrażliwą społecznie, odważną i stanowczą aktywistką. W 16. rocznicę śmierci Ireny Sendlerowej zachęcamy do zapoznania się z jej historią w portalu Polscy Sprawiedliwi. W niniejszym artykule przygotowaliśmy najważniejsze informacje historyczne, a także wybór opracowań, fotografii i filmów edukacyjnych z kolekcji Muzeum POLIN, które pozwalają na lepsze poznanie jej biografii.

Poprzednie Dalej

Zdjęcie 1 z 14

„Wychowana byłam w duchu, że obojętna jest sprawa religii, narodu, przynależności do jakiejś rasy – ważny jest człowiek!”, pisała Irena Sendlerowa.

„Należało to wszystko czynić ogromnie subtelnie, ostrożnie, bo dzieci były przerażone, zalęknione, tęskniące przecież szalenie za mamą, tatą, babcią i w ogóle całą rodziną. Trzeba też było, bez przerwy wmawiać, że »Ty nie jesteś Rachela, tylko Zosia i nazywasz się inaczej, niż dotąd«. Były to dla nas bardzo ciężkie przejścia, a dla dzieci wprost szokujące”.

„Chciałabym, aby zachowała się pamięć o wielu szlachetnych ludziach, którzy narażając własne życie ratowali żydowskich braci, a których imion nikt nie pamięta. Ale pamięć nasza i następnych pokoleń musi też zachować obraz ludzkiej podłości i nienawiści, która kazała wydawać wrogom swoich sąsiadów, która kazała mordować. Widzieliśmy też obojętność wobec tragedii ginących”.

Irena Sendlerowa – najważniejsze informacje historyczne

Od 1935 r. pracowała w Wydziale Opieki Społecznej i Zdrowia Publicznego m.st. Warszawy jako opiekunka społeczna. Szczególną uwagę poświęcała młodym kobietom, bezdomnym, samotnym matkom. Wspierała je i uczyła, np. jak zapobiegać chorobom wenerycznym czy niechcianej ciąży.

Podczas okupacji niemieckiej, razem ze współpracownicami i współpracownikami z Wydziału, organizowała pomoc dla Żydów. Wykorzystywała możliwości, jakie dawało jej stanowisko: niosła pomoc żywnościową, pieniężną i rzeczową. Działała sprawnie, odważnie i energicznie.

Od 1941 r. za ucieczki z getta i ukrywanie się poza jego murami Niemcy karali Żydów śmiercią. Karali tak samo także tych, którzy pomagali im się ukryć. Próby ucieczek podejmowano przede wszystkim w 1942 r., gdy w getcie rozpoczęła się tzw. akcja likwidacyjna, czyli wywożenie ludzi do ośrodków zagłady. Dzieci wyprowadzone z getta przez współpracownice Sendlerowej kierowane były do polskich rodzin lub zakładów opiekuńczych po tzw. aryjskiej stronie.

We wrześniu 1943 r., działając pod pseudonimem „Jolanta”, stanęła na czele referatu dziecięcego Rady Pomocy Żydom „Żegota”, kierując siecią współpracownic i współpracowników, którzy przekazywali pieniądze podopiecznym oraz wyszukiwali bezpieczne do ukrywania się lokale.

Kilkanaście dni po objęciu funkcji w RPŻ została aresztowana przez gestapo. Z więzienia na warszawskim Pawiaku wydostała się po miesiącu dzięki finansowemu wsparciu „Żegoty”. Po wyjściu z więzienia, w ukryciu, kontynuowała swoją działalność pomocową.

Po wojnie nadal pomagała najbiedniejszym – organizowała sierocińce dla dzieci, współtworzyła domy starców i zakłady opieki społecznej. Trwała przy swych lewicowych poglądach. W zmienionych warunkach politycznych powojennej Polski należała do PZPR. Jak mówiła, socjalizm rozumiała jako służbę drugiemu człowiekowi, pomoc słabszym, biedniejszym, bezbronnym. Jej działalność z czasów okupacji niemieckiej znana była jedynie niewielkiemu gronu osób.

Jako jedna z pierwszych Polek została uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, przyznawanym przez Instytut Yad Vashem osobom, które udzielały Żydom bezinteresownej pomocy w czasie Zagłady. Medal odebrała w 1965 roku. Dziś eksponowany jest on w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

W Polsce została uhonorowana Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Orła Białego, a także nagrodą od dzieci – Orderem Uśmiechu. W 2007 r. została zgłoszona do Pokojowej Nagrody Nobla. W pobliżu Muzeum POLIN znajduje się Aleja jej imienia.

Przeczytaj więcej: Historia Ireny Sendlerowej

Irena Sendlerowa w debacie publicznej – powielane błędy

„Irena Sendlerowa ocaliła 2,5 tys. żydowskich dzieci” — nie jest możliwe ustalenie dokładnej liczby i tożsamości dzieci uratowanych podczas Zagłady w okupowanej Polsce. Powtarzaną w wielu publikacjach liczbę dwóch i pół tysiąca, która wynika z rozpowszechnianej wypowiedzi samej Ireny Sendlerowej, zweryfikowała Anna Bikont w książce Sendlerowa. W ukryciu (2017), dowodząc, że jest to liczba zawyżona. Aktualne szacunki, poparte analizą źródeł, wskazują na nie więcej niż 500 ocalonych dzieci. Jak podkreślają badacze Zagłady, w dyskusji o działalności Ireny Sendlerowej to nie liczby są najważniejsze, ale zaangażowanie i poświęcenie, jakie ona i jej współpracownice wykazały w latach okupacji niemieckiej.

„Irena Sendlerowa wyprowadzała żydowskie dzieci z getta” — zadaniem Sendlerowej nie było przeprowadzanie dzieci przez bramę getta, ale organizowanie ich życia po tzw. aryjskiej stronie. Znajdowała ludzi, którzy opiekowali się dziećmi, zdobywała pieniądze na ich utrzymanie, czuwała nad zmianą kryjówki w razie denuncjacji. Warto także pamiętać, że wbrew rozpowszechnionej opinii, akcja wyprowadzania dzieci z getta warszawskiego nie była prowadzona w pierwszych latach istnienia „dzielnicy zamkniętej”. Ucieczki z getta na tzw. aryjską stroną podejmowano przede wszystkim w 1942 r., gdy rozpoczęła się tzw. akcja likwidacyjna.

Należy podkreślić, że Irena Sendlerowa nie prowadziła akcji pomocowej samodzielnie. Współpracowała z grupą pracownic i pracowników socjalnych, wśród których należy wymienić m.in. Jadwigę Piotrowską, Irenę Schultz, Jadwigę Deneko, czy Jana Dobraczyńskiego. Organizowanie pomocy dla Żydów podczas okupacji niemieckiej wymagało posiadania środków finansowych, kontaktów i sieci zaangażowanych współpracowników.