85. rocznica rozpoczęcia II wojny światowej

Redakcja, 1 września 2024

1 września 1939 r. nazistowskie Niemcy zaatakowały Polskę. Kilkanaście dni później do inwazji przystąpił Związek Radziecki. W Europie wybuchła II wojna światowa – największa katastrofa w dziejach Polski. Jej skutkiem były olbrzymie straty ludnościowe i materialne, w tym niepowetowane zniszczenia dóbr kultury. Kraj wyłonił się z niej w innym kształcie terytorialnym, ustrojowym, demograficznym. O ile wszystkim mieszkańcom Polski wojna przyniosła niewyobrażalny ogrom cierpień i nieszczęść, to dla Żydów polskich oznaczała zagładę w sensie najbardziej dosłownym. W związku z 85. rocznicą rozpoczęcia wojny, przypominamy w portalu Polscy Sprawiedliwi wybrane treści i obiekty z kolekcji Muzeum POLIN. Przeczytaj i obejrzyj m.in. relacje biograficzne świadków historii, opracowania tematyczne, archiwalne fotografie, a także rozmowę ekspercką z dr. Krzysztofem Persakiem o losach Polaków i Żydów podczas okupacji niemieckiej.

Poprzednie Dalej

Zdjęcie 1 z 8

„Jak się wojna zaczynała, jakieś trzysta metrów od mojego domu, od domu rodziców, było lotnisko polowe i tam były samoloty, tak zwane Karasie [...]. Te samoloty latały po prostu bombardować Niemców, jak wkroczyli. A stąd wiem, jak latały? Bo pasałem krowy u sąsiada; chłopak, który nie miał jeszcze dziesięciu lat. [...] Pierwszy raz w życiu widziałem [wtedy] samochód ciężarowy”, wspominał Piotr Kopeć, mieszkaniec wsi Szczytniki k. Proszowic, syn Stanisława i Marianny Kopciów, uhonorowanych po wojnie tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
„Te samoloty [niemieckie] przyszły... Cztery tygodnie bomb[ard]owali, artyleria cały dzień, całą noc […]. Myśmy całą noc nie mogli spać, uciekało się do piwnicy, bomby [s]padały. Był[o] bardzo straszn[i]e [...]. Wojna jest straszna”, mówił Artur Citrin, mieszkaniec Warszawy, ocalały podczas Zagłady; we wrześniu 1939 r. miał dziewięć lat.
„W przeddzień kapitulacji zginął mój ojciec. [...] Nastała, jak to mówią, ciemna noc okupacji. Ciemna, gorzka, głodna, biedna dla wszystkich Polaków, a dla nas szczególnie, ponieważ, jak już mówiłam, tatuś był tą osobą, która utrzymywała dom, troszczyła się o niego i o nas wszystkich. Tak więc już okres rozpoczęcia wojny [...] odcisnął się, myślę, na całym moim dalszym życiu”, wspominała Alicja Schnepf z domu Szczepaniak, mieszkanka Warszawy, uhonorowana po wojnie tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata; we wrześniu 1939 r. dziewięcioletnie dziecko. Więcej wywiadów historii mówionej z kolekcji Muzeum POLIN znajdziesz na końcu strony.

W wyniku działań wojennych we wrześniu 1939 r. terytorium Polski znalazło się pod dwiema okupacjami – niemiecką i radziecką. Dla polskich obywateli obie oznaczały terror i represje, lecz na innych zasadach kształtowały one położenie ludności żydowskiej.

Na terytorium wcielonym do III Rzeszy oraz w granicach utworzonego przez niemieckie władze okupacyjne Generalnego Gubernatorstwa, nazistowskie Niemcy prowadziły politykę zmierzającą do całkowitej zagłady Żydów. Na ziemiach wcielonych do ZSRR, ze względu na charakter stalinowskiego terroru, wynikającego z pobudek klasowych, a nie rasowych, Żydów prześladowano na równi z innymi grupami społecznymi.

Początkowo polityka Niemców w stosunku do Żydów polegała na odizolowaniu ich od Polaków. Ludność żydowska była publicznie upokarzana, kierowana do pracy przymusowej, pozbawiana własności, znaczona przez nakaz noszenia na ubraniach łat lub opasek z gwiazdą Dawida, a następnie przesiedlana do gett.

Pierwsze getto w okupowanej Europie utworzono w Piotrkowie (dziś Trybunalskim) już w październiku 1939 roku. Kolejne blisko 600 dzielnic zamkniętych powstało w 1940 r., a spośród nich największe znajdowały się w okupowanej Warszawie (blisko 400 tys. ludzi) i włączonej do Rzeszy Łodzi (zwanej wówczas Litzmannstadt; ponad 200 tys. ludzi). W 1942 r. Niemcy rozpoczęli akcje wysiedleńcze z gett i masowe wywózki ludności żydowskiej do ośrodków zagłady. Skazani za śmierć Żydzi, by przeżyć, musieli się ukrywać. Schronienia szukali poza murami gett – po tzw. stronie aryjskiej.

„Reżim niemiecki w Generalnym Gubernatorstwie i na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy różnił się. Natomiast wydaje mi się, że istotniejsza była różnica, jaki ten reżim był w stosunku do Polaków i Żydów, niż do każdej z tych grup na wspomnianych terytoriach”, mówi dr Krzysztof Persak, historyk Działu Naukowego Muzeum POLIN.

Więcej w rozmowie Beaty Jewiarz z dr. Krzysztofem Persakiem, która dostępna jest w oknie YouTube poniżej.

W kolekcji Muzeum POLIN przechowujemy obiekty związane z wybuchem II wojny światowej we wrześniu 1939 r. i rozpoczęciem okupacji Polski. Szczególne miejsce w kolekcji zajmują relacje świadków historii – Żydów i Polaków. Zobacz poniżej wybrane wywiady historii mówionej, archiwalne fotografie, przeczytaj opracowania tematyczne autorstwa badaczy i badaczek Zagłady.