„Żegota” to kryptonim Rady Pomocy Żydom, jedynej w Europie organizacji państwowej, która pomagała Żydom w czasie II wojny światowej. „Żegota” działała w konspiracji, w kilku rejonach Polski, angażując ludzi różnych opcji politycznych, wyznań i przekonań.
Kiedy latem 1942 roku Niemcy rozpoczęli masowe likwidacje gett, stało się jasne, że jest to akcja eksterminacyjna – że Żydzi wywożeni są do obozów zagłady, a tam zabijani. Do tego czasu pomoc udzielana Żydom w okupowanej Polsce nie miała charakteru zorganizowanego. Żydów wspierały osoby prywatne lub instytucje, nie działały one jednak w porozumieniu.
Inicjatywę politycznego scentralizowania tych rozproszonych aktów pomocy podjęły wówczas dwie działaczki społeczne: Zofia Kossak, pisarka, członkini katolickiej organizacji Front Odrodzenia Polski oraz Wanda Krahelska-Filipowiczowa związana z centrowym Stronnictwem Demokratycznym.
W sierpniu 1942 roku, tuż po rozpoczęciu wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim, FOP opublikował tekst Protest! (autorstwa Zofii Kossak), w którym zaapelował do Polaków o czynną postawę wobec hitlerowskich zbrodni na Żydach. Inicjatywę podjęły różne środowiska Polski Podziemnej, m.in. członkowie SD i Związku Syndykalistów Polskich. 27 września 1942 roku powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom.
Powstanie „Żegoty”
Rada Pomocy Żydom została powołana 4 grudnia 1942 roku. „Żegota” działała jako agenda Delegatury Rządu RP na Kraj, tajnego naczelnego organu władzy administracyjnej w okupowanej Polsce. Rada kontynuowała pracę Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom.
Powstanie „Żegoty” poprzedziło zmasowane zbieranie informacji o losach Żydów w Polsce przez Referat Żydowski w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej od 1941 roku.
Kryptonim organizacji – „Żegota” – został wymyślony przez Zofię Kossak. Pochodzi on od imienia jednego z konspiratorów opisanych przez Adama Mickiewicza w III części Dziadów.
W skład „Żegoty” wchodzili przedstawiciele partii politycznych – zarówno prawicowych, jak i lewicowych, polskich i żydowskich. Władysław Bartoszewski, jeden z działaczy Rady Pomocy Żydom, po latach mówił: „Mam wrażenie, że «Żegota» była wyjątkowym fenomenem. Mianowicie, była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”. Jej pierwszym prezesem był Julian Grobelny z Polskiej Partii Socjalistycznej. Rada działała aktywnie do stycznia 1945 roku na terenie Warszawy, Krakowa i Lwowa oraz na Lubelszczyźnie.
Działalność organizacji
„Żegota” udzieliła pomocy kilku tysiącom Żydów. Wsparcie polegało głównie na dostarczaniu zapomóg finansowych, organizowaniu kryjówek i fałszywych dokumentów. Wszystko odbywało się w sferze tajności, za pomocą szerokiej siatki konspiracyjnych kontaktów. Współpracownicy „Żegoty” przeważnie nie wiedzieli o działalności innych współpracowników.
Pomoc kierowana była przede wszystkim do Żydów ukrywających się po tzw. stronie aryjskiej, ale także tych przebywających w gettach i obozach. Ukrywającym się udzielano zapomóg żywnościowych i finansowych, organizowano dla nich fałszywe dokumenty tożsamości, dzięki którym bezpieczniej mogli żyć poza gettem. Żydom nie mającym schronienia, pomagano je znaleźć. Wiele dzieci umieszczano w placówkach opiekuńczych lub u polskich rodzin.
Strukturalnie „Żegota” podzielona została na referaty. Referat terenowy zajmował się wyrabianiem i dostarczaniem fałszywych dokumentów. Referat mieszkaniowy wynajdywaniem bezpiecznych kryjówek. Referat lekarski odpowiedzialny był za organizowanie doraźnej pomocy medycznej. Referat propagandowy drukował i kolportował ulotki zachęcające do pomocy Żydom.
Ważnym elementem działalności „Żegoty” było ratowanie dzieci. Rada kontynuowała prowadzoną już wcześniej akcję pomocową Opieki Społecznej oraz Rady Głównej Opiekuńczej. Dzieci wyprowadzono z gett iumieszczano u polskich rodzin, w zakładach opiekuńczych lub klasztorach. Akcji tej przewodziła Irena Sendlerowa, opiekunka społeczna. Rodziny, które zdecydowały się przyjąć żydowskie dzieci, zazwyczaj otrzymywały środki na ich utrzymanie.
Współpraca z zakonami była szczególnie istotna. Księża zaopatrywali Żydów w chrześcijańskie metryki chrztu, co pozwalało im ocaleć. „Żegota” dostarczyła lub wystawiła ponad 50 tysięcy fałszywych dokumentów.
Rada Pomocy Żydom oprócz działań pomocowych pełniła również funkcję informacyjną. Dostarczała informacji na temat zagłady Żydów prasie konspiracyjnej. Ponadto wydawała swoje ulotki oraz biuletyny. Raportowała także rządowi na uchodźstwie o sytuacji Żydów w okupowanej Polsce, postulując potrzebę militarnej interwencji aliantów.
Organizacja utrzymywała się z funduszy przekazywanych między innymi przez Delegaturę Rządu RP na uchodźstwie, organizacje żydowskie, Bund. Zdarzało się, że datki przekazywały również osoby prywatne, niezwiązane z tymi organizacjami.
Upamiętnienie działalności „Żegoty”
Członkowie Rady Pomocy Żydom zostali upamiętnieni w Alei Sprawiedliwych wśród Narodów Świata w Instytucie Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie. W 1963 roku Władysław Bartoszewski zasadził w niej oliwne drzewo „Żegoty”, które rośnie do dziś. W Warszawie o działalności organizacji przypominają pomnik „Żegoty” stojący na skwerze przed Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN oraz tablica upamiętniająca siedzibę sekretariatu „Żegoty” przy ulicy Żurawiej 24.
