„Pamiętam, jak wziął mnie za rękę”. Historia Racheli Varejes

„On powiedział: «Chcesz pójść ze mną?». Ja powiedziałam: «Tak». I poszłam. To ja pamiętam. Miałam prawie cztery lata. […] pamiętam, jak wziął mnie za rękę i przywiózł do domu”,  opowiadała Rachela Varejes podczas wywiadu dla Muzeum Polin w październiku 2018 roku. „Byłam malutka. […] On był bardzo dobry człowiek i ona też. […] ja robiłam im wesele [wesołą atmosferę – przyp. red.], śpiewałam i bawiłam się”.

Urodziła się w Kownie (dziś na Litwie), jako drugie dziecko Zalmana i Chaii-Estery Friedmanów. Jej brat Abraham był siedem lat starszy.

Okupacja niemiecka, pogromy i egzekucje Żydów w Kownie

Niemcy wkroczyli do Kowna w czerwcu 1941 r. po trwającej od lata 1940 r. okupacji sowieckiej. Litewscy nacjonaliści już w pierwszych dniach zorganizowali pogrom, w którym zamordowali 800 Żydów. W jednym z zachowanych wokół Kowna carskich fortów zamknięto 6-8 tys. Żydów bez jedzenia i wody. Wkrótce spośród nich wybrano 1,2 tys. osób i rozstrzelano. W mieście trwały pogromy, morderstwa i bezczeszczenie synagog. Na przełomie lipca i sierpnia w Williampolu Niemcy zorganizowali getto, gdzie uwięzili niemal 30 tysięcy Żydów. W fortach odbywały się systematycznie kolejne egzekucje, a w getcie akcje likwidacyjne.

Rodzice Racheli

Ojciec Racheli, Zalman, dziennikarz, zginął zamordowany przez litewskiego nacjonalistę. Chaii-Esterze udało się wydostać z miasta z dziećmi. Nie wiadomo, jak doszło do rozdzielenia się, najpierw matki z dziećmi, potem rodzeństwa. Prawdopodobnie Chaja zostawiła dzieci pod opieką rodziny litewskiej, wkrótce musiały uciekać, ponieważ spodziewano się Niemców. Chaja-Estera zginęła najprawdopodobniej w Lenkiszkach, nieopodal Jaszun, gdzie 25 września 1941 r. doszło do masowego mordu na Żydach przez służących Niemcom żołnierzy byłej armii litewskiej.

Dom Kruminis-Łozowskich w Jaszunach

Maria i Antonii Kruminis-Łozowscy mieszkali w miasteczku Jaszuny, 30 kilometrów od Wilna. Ich dom stał w pobliżu stacji kolejowej, na której pracował Antonii. Był zawiadowcą odcinka kolejowego Wilno – Lwów na 50-kilometrowym odcinku od Wołczun, Porudaminy, Taraszyszek do Stasił. Nadzorował stan techniczny drogi.

Oboje koło pięćdziesiątki wychowali czwórkę dzieci. Małą Rachelę ochrzcili i nadali jej imię Anna. Wołali na nią Hanka, a ludziom mówili, że to nieślubne dziecko ich najstarszego syna. Do Antoniego i Marii dziewczynka mówiła „tatuś” i „mama”.

Rachela – Hanka pamięta miejsce i poczucie bezpieczeństwa, ule i gospodarstwo, w którym pomagała Marii.

„Duży dom. Na dole trzy pokoje z jednej strony i z drugiej strony dwa pokoje. Na górze… Jak to mówi się? Czierdak [strych – przyp. red.]”.

W artykule o rodzinie Kruminisów i ich wojennej historii na łamach „Kuriera Wileńskiego” napisano:

Dom był jednym z najpiękniejszych w Jaszunach. Posiadał otwarty ganek z werandą, na której toczyło się całe życie rodzinne. [...] Tam jedzono obiady, rozmawiano, kobiety śpiewały, młócono zboże cepami. Na górze były strychy, na których dzieciarnia lubiła szperać, gdyż była to okazja odnalezienia różnych cudnych rzeczy.

Blizna sprzed wojny. Spotkanie z bratem Abrahamem

Według relacji przytoczonej przez Instytut Yad Vashem dziewczynkę do Kruminisów przyprowadził jej brat, Abraham. Wątpliwości co do takiego przebiegu zdarzeń budzi jednak fakt, że po wojnie chłopak długo szukał swojej młodszej siostry. Ocalał pracując po wsiach, a po wojnie utrzymywał się z drobnego handlu, który z czasem stał się nielegalny, za co trafił do więzienia. Do Jaszun dotarł dopiero w 1949 roku.

Rachela nadal mieszkała wówczas u Kruminisów. Dla złagodzenia przeżycia, brat został jej przedstawiony dopiero po kilku wizytach. Abraham miał wtedy powiedzieć Racheli, że ma ona na głowie bliznę – ślad po ranie zadanej łopatką, podczas zabawy przed wojną. Rzeczywiście taką bliznę miała.

Rachela adoptowana przez krewnych, życie w Wilnie, wyjazd do Izraela

Nastoletni Abraham nie był w stanie zająć się młodszą siostrą. Tymczasem rodzeństwo odszukał kuzyn ich babki Batii z domu Krum. O istnieniu dzieci dowiedział się z kolei z listu od ich ciotecznej babki zamieszkałej w Afryce Południowej. Iliya Szapiro pomógł wydostać się Abrahamowi z więzienia i podjął działania na rzecz adopcji Racheli. Zajęło mu to kilka lat. Rodzina Kruminisów- Łozowskich nie chciała rozstawać się z dziewczynką. W roku 1950 Rachela ostatecznie została adoptowana przez małżeństwo Szapiro. Iliya wkrótce zginął tragicznie – utonął podczas wakacji nad morzem.

Rachela skończyła szkołę medyczną w Wilnie. W 1959 r. wyszła za mąż za Miszę Varejesa. Razem emigrowali do Izraela w 1972 r., dokąd już wcześniej wyjechał Abraham, brat Racheli i Hinda Szapiro, żona Ilji, jej adopcyjna matka. Do wyjazdu Rachela była w kontakcie z Marią i Antonim, kilka razy odwiedziła ich w Jaszunach.

Uhonorowanie Kruminis-Łozowskich, spotkania po latach

Tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Maria i Antonii otrzymali pośmiertnie w 2005 roku. Do zgłoszenia danych o rodzinie Kruminisów do Instytutu Yad Vashem doprowadziła młodsza z dwóch córek Racheli, Rina. Dla samej Racheli temat był zbyt bolesny. Jednak po kilku latach od powrotu do historii z przeszłości, odbyła w 2011 r. podróż do Jaszun. Pozostaje w kontakcie z kolejnymi pokoleniami rodziny Kruminisów. W 2018 r. kolejny raz spotkali się w Wilnie. Z Kruminisami Rachela rozmawia po polsku. Mówi biegle, choć przez ponad 60 lat nie używała tego języka.

Bibliografia

Klara Jackl, Wywiad z Rachelą Varejes, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Izrael, październik 2018.
Anna Pieszko, Upamiętniono Kruminis-Łozowskich – „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”, „Kurier Wileński”, 4.07.2016, s. 9-11.
Olga Zabludoff, Mystery of how Rachel survived [dostęp: 9.10.2019].
Historia społeczności Kowna, Wirtualny sztetl [dostęp: 9.10.2019].