Żydzi ukrywający się po „aryjskiej stronie”

15 października 1941 r. w okupowanej Polsce wydano pierwsze rozporządzenie, w którym nazistowskie Niemcy – pod groźbą kary śmierci – zakazały Żydom opuszczania gett, a Polakom udzielania im jakiejkolwiek pomocy. W następnych miesiącach we wszystkich dystryktach Generalnego Gubernatorstwa wydane zostały akty prawne o zbliżonej treści. Determinowały one dalsze losy Żydów, którzy dotąd nie poddali się nakazowi przeprowadzki do getta lub podjęli ryzyko przedostania się na „aryjską stronę” po zamknięciu w getcie (o konsekwencjach niemieckiego rozporządzenia dla mieszkańców GG udzielających Żydom pomocy piszemy szczegółowo w opracowaniu poświęconym karze śmierci).

Największa fala ucieczek Żydów z gett nastąpiła w okresie poprzedzającym wysiedlenia, bądź zaraz po nich, czyli podczas Akcji „Reinhardt” w latach 1942–1943. Celem tej operacji było wymordowanie przez Niemców ludności żydowskiej z pięciu dystryktów GG (warszawskiego, radomskiego, krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego, później także z okręgu białostockiego). Wysiedlenie oznaczało deportację mieszkańców gett do ośrodków zagłady lub mordowanie części z nich na miejscu. Żydzi, aby przeżyć Zagładę, musieli ukryć się po „aryjskiej stronie” lub zmienić swoją tożsamość.

W niniejszej zakładce tematycznej szczegółowo i wieloaspektowo omawiamy doświadczenie Żydów ukrywających się po „aryjskiej stronie” podczas okupacji niemieckiej w Polsce (1939–1945). W opracowaniach autorstwa badaczy i badaczek z różnych dyscyplin, przedstawiamy tzw. strategie przetrwania Żydów, rodzaje i charakterystykę ich kryjówek, porównujemy warunki ukrywania się w miastach i na prowincji, przybliżamy historie indywidualne Żydów i związane z nimi pamiątki z kolekcji Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Wskazujemy także na trwałe ślady Zagłady we współczesnej kulturze polskiej oraz przybliżamy prowadzone aktualnie prace badawcze nad zachowanymi kryjówkami.


Strategie przetrwania Żydów po „aryjskiej stronie”

„Gdy Żyd znalazł się po aryjskiej stronie, miał przed sobą dwie ewentualności: zostać »na powierzchni« albo pójść pod ziemię”, pisał Emanuel Ringelblum. Żydzi, aby przeżyć podczas Zagłady, musieli podejmować dramatyczne decyzje. Przeczytaj wstęp do zakładki.

Kryjówki Żydów po „aryjskiej stronie”: typologia

Żydzi, którzy po „aryjskiej stronie” przebywali w kryjówkach, znaleźli się w przestrzeniach ograniczonych pod względem fizycznym, społecznym i symbolicznym. Czy mogły one zastąpić dom osobom ukrywającym się? Przeczytaj o typologii kryjówek i ich charakterystyce.

Żydzi ukrywający się w miastach

Żydzi szukający schronienia po „aryjskiej stronie”, często ukrywali się pod przybraną tożsamością. Przeczytaj o „aryjskich papierach”, „dobrym wyglądzie”, czy wadze znajomości języka polskiego podczas ukrywania się w miastach i miasteczkach Generalnego Gubernatorstwa.

Żydzi ukrywający się na wsi

Ukrywanie się Żydów na wsi rzadko było doświadczeniem statycznym, przebywaniem w jednym miejscu. Częściej zdarzało się, że epizody pobytu stałego przeplatały się z okresami wędrowania, obław, pogoni, donosów, ucieczek. Przeczytaj o ukrywaniu się na wsi, na polach, w lasach.

Żydzi ukrywający się na terenie cmentarzy

Do najbardziej dramatycznych historii ukrywania się Żydów po „aryjskiej stronie” należą te, które miały miejsce na cmentarzach rzymskokatolickich, prawosławnych, czy żydowskich. Przeczytaj o doświadczeniu życia w grobach, kostnicach i cmentarnych kaplicach.

Codzienność Żydów w ukryciu

Zaspokajanie podstawowych potrzeb fizjologicznych, takich jak odżywianie się i wydalanie, ale także seks, menstruacja, ciąża, czy aborcja, stanowiły nieodłączny elementy życia Żydów ukrywających się po „aryjskiej stronie”. Przeczytaj o ich praktykach codzienności.

Ślady Zagłady w kulturze polskiej: szafa

Szafa była jedną z wielu możliwych kryjówek, w jakich Żydzi szukali schronienia. Ich historie każą myśleć o konkretnych doświadczeniach, ale także o miejscu, które zajmuje w polskiej pamięci. Przeczytaj o przejawach trwałej obecności Zagłady w kulturze polskiej.

Zachowane kryjówki Żydów w Polsce

Do dziś zachowały się już nieliczne kryjówki Żydów z czasów Zagłady. Większość takich miejsc, m.in. skrytek, strychów, piwnic, ziemianek, czy wiejskich domów, już nie istnieje. Przeczytaj historie wybranych kryjówek w Polsce, które mimo upływu kilkudziesięciu lat przetrwały.

Architektura kryjówek Żydów: aktualne badania

Problematyka ukrywania się Żydów pojawiała się przez dziesięciolecia w rozmaitych kontekstach badawczych, lecz o architekturze samych kryjówek pisano niewiele. Przeczytaj o trwających badaniach zachowanych tego typu miejsc, m.in. kryjówki w dębie „Józef”.

Historie ukrywających się Żydów

Przeczytaj historie pomocy udzielanej Żydom przez Polaków podczas Zagłady. W katalogu wybranych historii z kolekcji Muzeum POLIN przedstawiamy te, które opisują doświadczenie przebywania w kryjówkach, tymczasowych i długoterminowych, w miastach i na prowincji.